Hoe systeemgericht werken je kan helpen om de onderstroom boven te krijgen

(Leestijd 9 minuten)

Systeemgericht werken helpt om de onderstroom in een team boven te krijgen. Een onderstroom die lijkt alles bij het oude te willen houden. Veel leidinggevenden vragen zich af wat zij kunnen doen om veranderingen na die heisessie(s) duurzaam te maken. Het team en de medewerkers hebben zaken uitgesproken, er zijn voelbaar nieuwe verbindingen gelegd en eenmaal op de werkvloer keert iedereen in een korte tijd weer terug naar het oude patroon. Hoe houd je dat vuur van verandering voelbaar? Hoe voorkom je dat je dan niet (alsnog) gaat duwen en trekken? 

Herken je jouw situatie hierin? Lees dan verder naar de 5 systemische vragen, die jou en je organisatie een stap verder kunnen helpen. 

Door Nicki van Heugten 

Systemische vragen geven informatie over de ordening, de betrokkenen, de oorsprong en de bestemming van het systeem. Dit is voelbaar andere informatie dan wanneer we enkel kijken vanuit het paradigma van problemen die we met een oplossing kunnen fixen. Het vraagt van de leider om zich open te stellen aan informatie die voorbijgaat aan het denken, zich te oefenen in het niet-weten en op ontdekking te gaan naar nieuwe manieren om te verbinden.

Vijf vragen voor systeemgericht werken

Deze 5 vragen hebben we ontwikkeld om direct naar de essentie van de vraag te gaan:  

1. Wie en wat ben jij voor dit systeem door het hebben van deze vraag?
2. Met wie of wat is je vraagstuk verbonden? Met wie, wat nog meer? In het heden, in het verleden? (Check: wie of wat wordt makkelijk vergeten?)
3. Wat is de prijs om te veranderen en wie betaalt deze prijs?
4. Vanuit welke plek wordt het verschil gemaakt? Wat vraagt dit van jou? Welke rol, welke ‘presence’?
5. Welke kans is aanwezig voor jou in dit vraagstuk? Wat wil er in jou een beweging maken/naar een ander niveau getild worden?

Matrix van relaties

Net als ons universum is een organisatie gevormd uit een matrix van relaties. Wij zeggen wel eens: Je kunt niet-niet in relatie zijn. In onze wereld, de maatschappij en onze organisaties verandert op dit moment veel in een snel tempo. Het plannen van de toekomst en van veranderingen is al achterhaald voordat het plan überhaupt af is; de spelers en het speelveld zijn alweer veranderd. Het vraagt van ons om anders te gaan kijken, op een andere laag, waar we andere informatie tot ons kunnen krijgen. ‘Mensen willen wel veranderen, maar niet veranderd worden.’ Met dit inzicht kunnen we de ruimte tussen mensen veranderen in plaats van mensen te willen veranderen. Dat is de ruimte waar de transformatie kan plaatsvinden.

Praktijkcasus: de vrouw die een rem voelde

Marianne (de naam is gefingeerd) kwam met de vraag waarom het zo lastig was voor haar om voor zichzelf te kiezen. ‘Ik voel een rem en leef niet mijn volle leven. Dit patroon wil ik nu echt doorbreken.’ Zonder naar een oplossing te zoeken hebben we onderzocht welke rol zij innam op dit moment in haar systeem. Ze bleef loyaal aan een werkgever die honderd kilometer verder op verhuisde. Terwijl het hier echt niet om een droombaan ging, volgde ze. Loyaal aan anderen, (nog) niet aan zichzelf. 

Verrassend inzicht
In het onderzoek naar alles en iedereen die betrokken was bij haar vraagstuk kwamen we tot een verassend inzicht. Nog voor de geboorte van Marianne had haar moeder een belofte gedaan aan haar moeder, de oma van Marianne. Ze zou de zorg over haar hulpbehoevende broer op zich nemen na het sterven van hun moeder. Een belofte waarbij ze loyaal zou blijven aan haar moeder en de prijs die zij betaalde was haar volle leven. Marianne was van binnen altijd boos gebleven op haar moeder en was zich tot nu toe niet bewust geweest dat ze deze loyaliteit als een patroon aan het herhalen was. Ook zij bleef loyaal en betaalde met haar volle leven. 

De weg vrijmaken
Het vroeg van Marianne om haar moeder te vergeven en de prijs te nemen die het haar moeder, haar vader en ook zichzelf had gekost om zo de weg naar de toekomst vrij te maken. Vrij kort hierna sprak ik Marianne die inmiddels ontslag had genomen en een eigen bedrijf is gestart. 

Iedereen heeft zijn eigen plek in het systeem

Wie wij nu zijn, heeft alles te maken met ons verleden. Iedereen heeft zijn eigen plek in het systeem van herkomst en er is sprake van een ordening. Het op een diep niveau leren kennen van de eigen plek, de plek van anderen en de acceptatie hiervan, kan tot veel inzicht en verandering leiden. Wanneer één of meer van deze aspecten in een systeem in de knel komen, ontstaan verschillende dynamieken. Zoals: je plaatsen boven een ander, iets dragen voor iemand anders in het systeem, de opgaven van iemand anders vervullen of onverwerkte emoties van een ander overnemen. Een aantal symptomen kan het gevolg zijn. Bijvoorbeeld: aan kracht verliezen, onbedoelde ruzies, uitsluiting van één van de leden, ziekte, het niet voluit leven, verslaving of onduidelijke lichamelijke klachten.

Dieper in het systeem kijken

Systeemgericht werken biedt mogelijkheden om dieper in een systeem te kijken. Zo wordt inzicht verkregen in hoe mensen verstrikt zijn in de systemen waarvan zij deel uitmaken, ongeacht of dit een familie– of organisatiesysteem is. Oplossingen worden mogelijk als de verstoorde structuur eenmaal zichtbaar is. Dan kunnen de relaties weer in overeenstemming komen met de natuurwetten, in het systemisch werk ook wel de wetmatigheden genoemd. Bij het systemisch werken maak je gebruik van een opstelling.

Wat is een opstelling?

Bij een opstelling maken we relaties en dynamieken tussen mensen die niet direct zichtbaar zijn, zichtbaar. Het is als het ware een ruimtelijke weergave van het systeem. Het ontstaan van onze overtuigingen, gedrag en patronen vindt plaats in het systeem van herkomst en het systeem waarin je bent opgegroeid. Deze patronen kunnen helpend en bekrachtigend zijn en aan de andere kant ook beperkend of belemmerend. Vaak zonder dat je jezelf daarvan bewust bent, herhaal je deze patronen uit onbewuste loyaliteit naar het systeem toe. Ze komen dan in de huidige systemen weer naar voren. Je ziet ze terug in relaties of op het werk. Het doel van een opstelling is om deze onbewuste dynamieken inzichtelijk te maken. Door herkenning van deze dynamieken is verandering mogelijk. Het systeem kan herstellen en wat niet in evenwicht was kan weer in evenwicht komen door het vinden van een gezonde plek voor alle leden.

De rode draad in het systeem

De rode draad in het systeem vormt de binding met het systeem van herkomst. Deze binding is in het familiesysteem de band met de ouders, grootouders, overgrootouders tot aan de allereerste man en vrouw uit de lijn van de familie. In de organisatie is dit de binding met de oprichter(s) en de leidende principes van waaruit de organisatie is ontstaan.

Vier wetmatigheden

Het systeem heeft een collectief geweten/veld, wat voornamelijk in het teken staat van overleven en te maken heeft met wetmatigheden. Dit geweten staat bijvoorbeeld niet toe dat er iemand uit het systeem wordt vergeten of buitengesloten. In het systemisch werken komt telkens naar voren dat een systeem gezond functioneert wanneer de wetmatigheden (natuurwetten) gerespecteerd worden.  

De wetmatigheden die we onderscheiden zijn: 

• Insluiten 
• Ordening 
• Uitwisseling 
• Bestemming

Het veld

De wetenschap heeft aangetoond dat alles in het hele universum bestaat uit energie die voortdurend in beweging is. Van het allerkleinste deeltje tot de grotere vaste vormen. Deze energie kunnen wij niet creëren of vernietigen, we kunnen deze energie alleen transformeren. Opstellingen maken naast het collectieve geweten, ook gebruik van het wetende veld en het persoonlijk onderbewuste. Bert Hellinger noemde dit ook ‘het lege midden’. Door te vertragen, bewust te letten op signalen van je lichaam en gedachtes die ontstaan maak je hier contact mee.

Je kunt leren doorvoelen

Door het werken met opstellingen, vloerankers, of tafelopstellingen krijg je ook informatie uit het veld. Je kunt leren doorvoelen en doorleven wat de ander ervaart. Op deze manier leer je de persoon en de situatie beter kennen en begrijpen en worden onderlinge relaties voelbaar. In zowel het collectieve, als onderbewuste of wetende veld is alle informatie aanwezig. Je ziet en weet wie er op welke plek staat en welke gevolgen dit heeft voor alle betrokkenen in het systeem. Het beeld, de gewaarwording, zeggen vaak meer dan duizend woorden.

Je raakt de kern

De informatie waarmee je werkt gaat voorbij het denken. We kunnen met ons hoofd moeilijk verklaren hoe het precies werkt. Met het hart wordt voelbaar wat er aan informatie binnenkomt, de kern wordt geraakt en van daaruit volgen ook de oplossingen. Deze zijn van blijvende duur, ontstaan vanzelf soms in de opstelling zelf, en anders werkt het door in de tijd hierna. Opstellen is gebaseerd op een fenomenologische manier van werken; het fenomeen doet zich voor en wordt direct en intuïtief waargenomen. Het wordt op een diepere laag, zonder woorden begrepen en niet met het ‘hoofd’ verklaard.

Waar het bij opstellingen over gaat

Het gaat bij opstellingen niet om waarheidsvinding of om het verhaal van de gebeurtenissen. Het gaat om de dynamiek, de perceptie en betekenis die jij hieraan gegeven hebt. Ook worden emoties en gevoelens zichtbaar. Gevoelens en emoties die er niet mochten zijn, hebben zich vastgezet in ons fysieke systeem tot op celniveau. In een opstelling voel en doorleef je gevoelens en emoties. Ze mogen er zijn en daardoor lossen ze op en verdwijnen ze. Dit merk je door een verschuiving of verandering in de energie.

Binnen de context van een organisatie

Met het inzicht dat we energie niet kunnen creëren of vernietigen (want dat is manipulatie) maar haar wel kunnen transformeren, komt ook het bolwerk van de onderlinge relaties in de organisatie in een ander daglicht te staan. De ruimte tussen mensen is het (enige) veld waar de transformatie kan plaatsvinden. Wanneer we ons verbinden met dat veld, anders luisteren naar welke informatie voor ons beschikbaar is en zoals een tuinman- of vrouw zorgen voor de juiste omstandigheden waarin groei kan plaatsvinden, dan zijn we in staat om de toenemende complexe vraagstukken in organisaties vanuit een breder perspectief te benaderen.

Wat je zelf kunt doen

De vijf vragen voor systeemgericht werken kun je gebruiken voor je eigen reflectie. Een actuele mogelijkheid is ook om op 22 of 23 augustus de zomerschool te bezoeken, waarin we het systeemgericht werken verdiepen om daarmee vastzittende patronen weer los te krijgen.

Lees ook

Zo kun je als leider meer jezelf zijn – 4 bijzondere stappen
Gedragsverandering in organisaties – hoe je deze drie illusies vermijdt
Zo beïnvloed je succesvol het gedrag van anderen met de Roos van Leary 

Foto: Para Nui